Arbitraj, spekülasyon ve manüplasyon, ekonomi piyasasında yaygın olarak kullanılan ancak sıklıkla birbirine karıştırılan kavramlardır.
Arbitraj, döviz piyasasındaki ya da ülkeler arasındaki faiz oranlarındaki farktan yararlanmak üzere fonların kısa vadeli ve hızlı hareketlerini ifade eden bir terimdir. Örneğin New York’ta 1 Euro 1.35 Dolar’dan işlem görürken, Londra’da 1 Euro 1.55 Dolar’dan görüyorsa, arbitraj getirisi sağlamak isteyen kurumlar New York’ta Dolar karşılığında Euro satın alır ve bu Euro’ları Londra’da satarlar.
Değişik piyasalarda oluşan fiyat farklılıklarından yararlanmak sebebiyle yapılan hisse senedi, değerli maden ve evrak işleri de arbitraj kapsamına girer.
Gerek döviz pozisyonunu dengelemek, gerekse kur farkından yararlanmak veya harici bir talebi (müşteri talebini) karşılamak maksadıyla bankalar tarafından yapılan döviz tahvil muamelesi bir arbitraj işlemidir.
Özellikle uluslararası piyasalarda mevcut döviz riskinin azaltılması amacıyla yapılan swap işleminde de, bir tarafın ihtiyacı olanı karşı taraftan alması karşılığında buna tekabül eden başka bir dövizin verilmesi, başlangıçta belirtilen kurdan vade tarihinde tekrar dövizlerinin değişimi, şeklinde cereyan eden bir arbitraj işlemi söz konusudur.
Spekülasyon, ileride ortaya çıkabilecek fiyat dalgalanmalarından yararlanarak kazanç sağlamaktır.
Çağdaş ekonomilerde spekülasyon hareketlerinin çoğunluk noktası borsalardır. Vadeli borsa işlemleri, geniş çapta spekülasyona imkan hazırlayan bir alet niteliğindedir.
Spekülataörler, arbitraj yapanlardan farklı olarak risk alırlar. Çünkü spekülatörler piyasadaki mevcut yapıyı değerlendirerek beklentilerini oluştururlar ve bu duruma göre alım-satım yaparlar. Dolayısıyla spekülatör, piyasayı inceler ve önemli olay gerçekleşmeden önce harekete geçer. Büyük riskleri göze alan spekülatörlerin uyguladıkları yöntemlerde ise, ne tür bir sonuçla karşılaşacağı, piyasanın ileride ne yönde hareket edeceğine bağlıdır. Bu yöntemlerin son derece büyük zararlara yol açabileceği kesinlikle gözardı edilmemelidir.
Manüplasyon, piyasalarda hile ile kazanç elde etme olayıdır.
Manüplasyon yapanlar üzerinde oynadıkları varlığın fiyatını istedikleri yönde değiştirerek haksız kazanç sağlarlar veya bir varlıktan aşırı miktarlarda alım-satım yaparak fiyatını etkilerler. Örneğin, piyasada bir şirket için, kamu bankasına olan kredi borcunu ödeyemediği, işçi çıkardığı ve konkordatoya gideceği yönünde haberler çıkarıyorlar ve bu olumsuz söylentiler nedeni ile şirket hisselerinin fiyatı taban yapınca bu hisseleri alıyorlar, daha sonra piyasalardan topladıkları bu hisseler gerçek değerini bulunca satıyorlar ve çok büyük kârlar elde ediyorlar.
Manüplasyonlar, piyasalar ve ekonomiler için son derece zararlı olan yanlış yönlendirmelere sebep olmaktadırlar. Bu nedenle bütün ülkelerde manüplasyonları önleyecek kanunlar vardır. Ancak, gerek manüplasyonları tespit etmenin güçlüğü gerekse manüplasyon yapıldıktan sonra çok geç kalınmış olması nedeniyle pek fazla uygulanamamaktadırlar.
Sermaye piyasalarında, spekülasyon, manüplasyon, içeriden bilgi sızdırmak suretiyle yapılan işlemler bir özel sektör yolsuzluğu olarak gündeme gelmektedir. Benzer işlemlere para ve döviz piyasalarında da rastlanılmaktadır.
Spekülasyon ve spekülatör kavramları küresel yaklaşımlar altında hak etmediği yasal bir çerçeveye oturtulmakta hatta spekülatör piyasayı stabilize eden bir eylemci olarak görülebilmektedir. Oysa spekülasyon, manüplasyon işlemleri sonuçta ya kamu kaynağını ya da bir tasarrufu haksız olarak ele geçirme eylemidir.
Şule SOYER
Jeoekonomist 4.11.2003